Günümüzde Türkiye'de devam eden Mossad operasyonları sürerken, İngiliz arşivlerindeki titiz araştırmalar, Osmanlı topraklarında gerçekleşen İngiliz istihbarat faaliyetlerinin detaylarını gözler önüne seriyor. Dr. Berna Çaçan Ongun'un kaleme aldığı "Misyoner İstihbaratçılar" isimli eser, bu süreçte din kisvesi altında yürütülen operasyonları mercek altına alıyor ve "silahsız Haçlı Seferi" olarak adlandırılan stratejinin arka planını aydınlatıyor.
Kitabın İçeriği ve Önemi
Dr. Ongun'un eseri, İngiliz rahip William Jowett’in 1815-1820 yılları arasında Malta'dan yürüttüğü gizli faaliyetleri ve bu faaliyetlerin Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki etkilerini ele alıyor. "Deşifre X Kitaplar" dizisinin son halkası olarak yayımlanan kitap, Osmanlı coğrafyasındaki misyonerlik, seyahat ve arkeolojik kazılar kisvesi altında gerçekleştirilen İngiliz casusluk faaliyetlerine ışık tutuyor. Eser, gazeteci Kamuran Akkuş'un editörlüğünde hazırlanarak, İngiliz arşivlerinden elde edilen orijinal belgeleri Türkçeye çeviriyor.
Osmanlı ve İngiltere: Tarihsel Bağlam
Ongun'un araştırması, Osmanlı Devleti'nin 1400-1922 yılları arasında stratejik konumunun İngiltere’nin çıkar politikalarının merkezinde olduğunu vurguluyor. Başlangıçta, İngiltere’nin Osmanlı’yı desteklemesi, Hindistan yollarını güvence altına almak ve Rusya'nın güneye inmesini engellemek amacı taşıyordu. Ancak zamanla bu destek, Osmanlı'yı içten fethetme stratejisine dönüştü. Misyonerler, bu stratejinin öncüleri olarak, Osmanlı topraklarında veri topladı ve İngiliz çıkarları doğrultusunda raporlar hazırladı.
Misyoner Faaliyetlerinin Gerçek Amaçları
Dr. Ongun, William Jowett’in faaliyetlerini merkeze alarak, bu misyonerlik faaliyetlerinin sadece dini bir amaç taşımadığını, aynı zamanda siyasi ve ekonomik hegemonya kurma çabası olduğunu ifade ediyor. Jowett, matbaalar aracılığıyla yerel dillerde İncil basarak, Osmanlı toplumunun etnik yapısını çözmeyi ve ayrılıkçı eğilimleri teşvik etmeyi hedeflemişti. Eserde, Jowett’in "Christian Researches in the Mediterranean" adlı raporları ilk kez Türkçeye çevrilerek sunuluyor. Bu belgeler, İngiltere’nin çeşitli etnik ve dini topluluklar arasındaki gerilimleri nasıl manipüle ettiğini gözler önüne seriyor.
İngiliz Stratejisinin Dönüşümü
19. yüzyılda Osmanlı, siyasi, ekonomik, kültürel ve dini cephelerden kuşatma altındaydı. İngiltere, başlangıçta dost gibi görünse de, zamanla böl-parçala-yönet stratejisi izlemeye başladı. 1878 Berlin Antlaşması sonrasında, Osmanlı’nın toprak bütünlüğünü korumak yerine parçalamayı hedefleyen bir politika benimsendi. Bu dönemde misyonerler, diplomasi ve ticaretin ardından üçüncü bir hegemonya aracı haline geldi. 1850 yılında İngiltere’nin baskısıyla Osmanlı’da Protestan cemaati resmen tanındı ve bu gelişme, Tanzimat ve Islahat Fermanları çerçevesinde misyoner faaliyetlerinin meşrulaşmasına zemin hazırladı.
Arkeolog Görünümlü Casuslar
Ongun'un çalışması, yalnızca din adamlarını değil, aynı zamanda "bilimsel araştırma" adı altında istihbarat toplayan figürleri de ele alıyor. İngiltere’nin ilk kadın istihbarat subayı Gertrude Bell, arkeolojik kazılar sırasında bölgede önemli bilgileri topladı. Bell’in öğrencisi T.E. Lawrence de arkeolojik araştırmalar bahanesiyle Osmanlı topraklarına girerek, Arap isyanlarını organize etti. Bu isimler, dönemin siyasi dinamiklerini şekillendirmede kritik rol oynadı.
Orta Doğu Kavramının İcadı
Kitap, Osmanlı sonrası coğrafyada "Orta Doğu" kavramının nasıl oluştuğunu da incelemektedir. Ongun'a göre, bu tanım, İngiliz jeopolitik projelerinin bir ürünüydü. Eğitim kurumları, hastaneler ve yetimhaneler aracılığıyla gerçekleştirilen faaliyetler, Osmanlı’nın içini çökerten bir bilgi savaşı olarak değerlendirilmektedir. Ongun, bu dönemde yaşananların günümüz Orta Doğu’sundaki etnik ve mezhepsel bölünmelere zemin hazırladığını savunuyor.
Kaynaklar ve Dr. Berna Çaçan Ongun Hakkında
Eserde kullanılan kaynaklar arasında Kilise Misyoner Cemiyeti arşivleri, Missionary Register ve Jowett’in Malta’dan gönderdiği özel mektuplar yer alıyor. Osmanlı arşivlerindeki misyonerlik belgelerinin azlığı, Ongun’a göre arşiv tasnif eksikliğinden kaynaklanıyor. Dr. Berna Çaçan Ongun, 1981 yılında Erzurum’da doğmuş, İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü'nde yüksek lisans yapmış ve 19. yüzyılda Osmanlı topraklarındaki İngiliz Protestan misyonerlerin faaliyetleri üzerine doktorasını tamamlamıştır. Ongun’un çalışmaları, Osmanlı tarihinin yeniden okunmasına önemli katkılarda bulunmaktadır.
